Jak zbadać poziom kortyzolu z krwi, ze śliny oraz moczu
Opublikowano: 04 czerwca 2023, 07:16
Kortyzol to „hormon stresu”, którego działanie opisywałem dokładnie w tym artykule. Po jego lekturze zapewne wiesz, że kortyzol jest związany z odpowiedzią stresową, ale tak naprawdę jest to hormon absolutnie niezbędny dla naszego życia. Reguluje stężenie glukozy we krwi (glikemię), stany zapalne, działanie układu odpornościowego, a także nasz rytm dobowy. To dzięki odpowiedniemu rytmowi dobowemu kortyzolu rano czujemy się wyspani i zregenerowani, a wieczorem nie mamy problemów z zasypianiem, regeneracją i wydzielaniem melatoniny.
W tym artykule opiszę różne rodzaje badań stężenia kortyzolu, które możemy wykonać w laboratorium. Opiszę także, ile kosztuje badanie kortyzolu, do jakich wyników powinniśmy dążyć, oraz jak naprawić rytm dobowy kortyzolu. Zapraszam do lektury.
Badanie poziomu kortyzolu — co to jest?
Badanie kortyzolu – jak sama nazwa wskazuje – mierzy stężenie kortyzolu w naszym ciele. Jest jednak wiele różnych rodzajów badania kortyzolu, które teraz omówię.
Badanie kortyzolu z krwi
Podstawowym, najbardziej znanym i najczęściej wykonywanym badaniem jest stężenie kortyzolu we krwi, wykonywane na czczo. Do takiego badania kortyzolu nie należy się specjalnie przygotowywać – najlepiej wykonać je w naszych standardowych, codziennych warunkach. Oznacza to, ze przed badaniem nie należy się specjalnie wysypiać, regenerować, czy robić szczególnie długą przerwę od treningu. Badania naukowe niestety jasno wskazują, że stężenie kortyzolu z rana daje różne wyniki w różnych dniach, nawet u tej samej osoby. Przeprowadzano eksperymenty, gdzie badanym mierzono poranne stężenie kortyzolu codziennie przez 10-14 dni, a w jednym z badań mierzono stężenie kortyzolu co drugi dzień przez 50 dni. I jedno i drugie badanie niestety wykazało, że poranne stężenie kortyzolu znacznie się różni nawet u tych samych osób i to niezależnie od okoliczności – to znaczy w weekendy nie zawsze kortyzol był niższy niż w tygodniu. A rozbieżności pomiędzy wynikami u tej samej osoby były bardzo znaczące. Co to oznacza w praktyce? Jedno badanie poziomu kortyzolu we krwi naprawdę niewiele mówi nam o zdrowiu, rytmie dobowym czy reakcji stresowej danej jednostki. Oczywiście jeżeli wynik jest zdecydowanie poza normą (w dolnej granicy normy lub wielokrotnie przekraczający normę), należy skonsultować się ze specjalistą i poszukać przyczyny takiego stanu rzeczy. Jednak z wyniku kortyzolu w normie ciężko wiele wywnioskować. Możemy odnosić się do naszych poprzednich wyników oraz do naszego samopoczucia (niski poziom kortyzolu z rana może powodować problemy ze zmęczeniem rano, rytmem dobowym i regeneracją), jednak żeby mieć większy pogląd na nasze zdrowie i stan gospodarki hormonalnej niezbędne byłyby dodatkowe badania.
Co ciekawe wykazano, że na stężenie porannego kortyzolu wpływają także marzenia senne, a w szczególności koszmary w noc poprzedzającą.
Dodam jeszcze, że badanie ze śliny mierzy stężenie całkowite kortyzolu, z kolei badanie ze śliny mierzy kortyzol wolny. Dodatkowo najczęściej badanie ze śliny dotyczy profilu dobowego kortyzolu, co teraz omówię.
Badanie kortyzolu ze śliny
Tak jak wspomniałem, badanie ze śliny mierzy stężenie wolnego kortyzolu. Dodatkowo najczęściej wykonuje się je w domu, ze specjalnego wysyłkowego zestawy, mierząc rytm dobowy kortyzolu. To badanie, w przeciwieństwie do standardowego badania kortyzolu z krwi ma naprawdę spore znaczenie.
Po co badać rytm dobowy kortyzolu? Tak jak wspomniałem na początku, kortyzol ma swój rytm dobowy, który wpływa na nasze samopoczucie, poziom energii i regenerację. Jeżeli nasz rytm dobowy jest prawidłowy, powinniśmy mieć odpowiedni poziom energii w ciągu dnia, a do tego nie powinniśmy mieć problemów z zasypianiem i regeneracją.
Kortyzol rano powinien być najwyższy, w ciągu dnia jego poziom powinien spadać, by wieczorem, przed snem, osiągnąć najniższy poziom. Jeżeli nasz kortyzol przez cały dzień jest niski lub jego poziom jest wyższy wieczorem niż rano, wskazuje to na zaburzenia w jego rytmie dobowym i produkcji. Taki stan rzeczy może być spowodowany obciążeniem różnego rodzaju stresem, słabą regeneracją i snem, ale także chorobami chronicznymi czy wieloma innymi czynnikami.
Badanie rytmu dobowego przeważnie wykonujemy w domu, ze śliny. Jednak tutaj warto ponownie zaznaczyć, że takie badanie należy wykonać w normalny dla nas dzień pod kątem ilości stresu czy snu. Nie należy takiego badania przeprowadzać na przykład w weekend, gdy śpimy znacznie dłużej niż zwykle, nie mamy stresu i ogólnie odpoczywamy przez większość dnia. Takie badanie powinno być wykonywane w normalnych warunkach.
Dodam także, że podobnie jak w przypadku zwykłego, porannego badania kortyzol z krwi, jedno badanie rytmu dobowego kortyzolu nie musi być decydujące i wcale nie musi oznaczać problemów zdrowotnych. Tutaj podobnie wynik może się różnić w zależności od dnia. Jednak mocne odchylenia od normy czy nieprawidłowości w dobowym profilu kortyzolu są bardziej znaczące niż pojedynczy wynik porannego kortyzolu z rana.
Ile kosztuje badanie kortyzolu ze śliny? To badanie jest znacznie droższe od standardowego i przeważnie kosztuje kilkaset złotych. Cena ta obejmuje wysłanie specjalnego zestawu do pobierania śliny w domu.
Badanie kortyzolu z moczu
Oprócz pomiaru z krwi i śliny, kortyzol można także zbadać z moczu, najczęściej z dobowej zbiórki moczu. Takie badanie przeważnie zlecane jest przez lekarza by stwierdzić, czy wydzielamy odpowiednie ilości tego hormonu. Kortyzol z moczu tak naprawdę mierzy całkowitą dzienną ilość wyprodukowanego kortyzolu, jednak bez podziału na jego rytm dobowy. Oznacza to, że z takiego badania możemy określić, czy nasze ciało produkuje odpowiednie ilości kortyzolu, jednak nie jesteśmy w stanie określić w jakich porach wytwarzamy go dużo. Dlatego też to badanie wykonuje się praktycznie jedynie z zalecenia lekarza, w podejrzeniu konkretnych problemów zdrowotnych.
Co daje badanie kortyzolu?
Tak naprawdę zwykłe badanie kortyzolu z krwi wcale nie mówi nam za dużo. Rano powinniśmy mieć wysoki poziom kortyzolu i takiego wyniku spodziewamy się z badaniu porannym. Jednak tak jak wspomniałem wcześniej, stężenie kortyzolu z rana znacznie się różni pomiędzy dnami, nawet u tej samej osoby. Dlatego też takie badanie nie jest mocno miarodajne i nie można z niego zbyt wiele wyciągnąć, poza wynikami mocno odbiegającymi od normy (wynik bardzo wysoki albo bardzo niski).
Na samo wydzielanie kortyzolu oraz jego rytm dobowy wpływają nie tylko nadnercza, gdzie jest on produkowany, ale także mózg, a w szczególności przysadka mózgowa oraz podwzgórze. Podwzgórze produkuje hormon CRH (kortykoliberynę), a przysadka ACTH (hormon adrenokortykotropowy).
Jednak badanie rytmu dobowego kortyzolu może znacznie lepiej określić działanie naszej gospodarki hormonalnej, jak i ogólnego rytmu dobowego. Jeżeli nasze stężenie kortyzolu ogólnie jest niskie lub poziom wieczorny jest wyższy od porannego, wskazuje to na problemy z rytmem dobowym i wydzielaniem hormonów. Zaburzenia w rytmie dobowym kortyzolu związane są z większym ryzykiem chorób chronicznych, w szczególności chorób sercowo-naczyniowych. Dlatego istotne jest to, by kortyzol rano był wysoki, a wieczorem niski.
W przypadku problemów z nadmiernym obciążeniem stresem polecam także nasz artykuł na temat skutecznych metod radzenia sobie ze stresem.
Czy warto zrobić badanie kortyzolu?
Na to pytanie trudno odpowiedzieć jednoznacznie, ponieważ pojedyncze badanie nie zawsze będzie miało istotne znaczenie diagnostyczne. Jednak jeżeli mamy wskazania do badania, podejrzewamy u siebie duże problemy z rytmem dobowym czy wydzielaniem kortyzolu, to oczywiście warto go zbadać. Warto mieć jednak na uwadze ograniczenia związane z tym badaniem.
Kiedy badać poziom kortyzolu?
Badanie kortyzolu warto badać przede wszystkim rano, szczególnie jeżeli mamy problemy ze wstawaniem i poziomem energii po przebudzeniu. Z kolei jeżeli mamy problemy z zasypianiem to dobrze jest badać kortyzol wieczorem/przed snem. Zdecydowanie najlepsze jest badanie rytmu dobowego kortyzolu, które najczęściej wykonywane jest ze śliny. To właśnie rytm dobowy jest najważniejszym czynnikiem związanym z wydzielaniem kortyzolu.
Pod względem czynników i objawów, które powinny nas skłonić do badania stężenia kortyzolu, mamy wiele objawów, które mogą być związane z jego nieprawidłowym wydzielaniem:
– trudności ze wstawaniem rano;
– problemy z zasypianiem, regenerację;
– hipoglikemia reaktywna (spadki poziomu glukozy we krwi, gdy nie jesz przez kilka godzin), ale także hipoglikemia z rana oraz wybudzanie się w nocy;
– niski poziom energii, złe samopoczucie.
Objawy te jednak nie są specyficzne tylko dla problemów z poziomem kortyzolu. Trudno jednoznacznie wskazać jaki konkretny objaw, czy też zestaw objawów najbardziej predysponuje do wykonania badania kortyzolu, ponieważ objawy te praktycznie nigdy nie są związane jedynie z poziomem kortyzolu. Dodatkowo rytm dobowy kortyzolu może być wynikiem innych zaburzeń, a nie ich przyczyną. Przykładowo chroniczny stres czy choroby chroniczne prowadzą do zaburzeń w wydzielaniu i rytmie dobowym kortyzolu, a także w działaniu osi podwgórze-przysadka-nadnercza. W przypadku dużego stresu nasze podwzgórze wydziela duże ilości CRH, co przekłada się stężenie poziomu kortyzolu. Wiele badań naukowych wskazuje, że wysokie CRH jest główną przyczyną nieprawidłowego wydzielania kortyzolu.
Co ciekawe wiele badań naukowych wskazuje, że to właśnie wysokie CRH powoduje wiele objawów związanych z nadmiernym stresem, takich jak zaburzenia pracy jelit, rytmu dobowego, działania mózgu, czy nawet pogorszenie stanu skóry w okresie stresu.
CRH nie jest powszechnie wykonywanym badaniem, jest jednak dostępne w wielu laboratoriach.
Jak odczytać wyniki kortyzolu?
Istotne jest to, by kortyzol w wyniku porannym był wysoki. Niskie stężenie kortyzolu rano może wskazywać na problemy z jego rytmem dobowym czy ogólnie wydzielaniem kortyzolu i funkcjonowaniem osi podwgórze-przysadka-nadnercza. Wiele osób błędnie zakłada, że kortyzol rano powinien być niski, co oznacza niewielką ekspozycję na stres. Jak widać nie zdają sobie oni sprawy z tego, że kortyzol rano powinien być wysoki.
Jednak jak już wspominałem kilkukrotnie, stężenie kortyzolu porannego może znacząco się różnić w różnych dniach u tej samej osoby. Dlatego pojedynczy wynik rzadko ma znaczenie diagnostyczne, chyba że znacząco odbiega od normy (w każdą stronę).
Czy 6,2 µg/dl kortyzolu to niski poziom?
Kortyzol z krwi mierzony jest w różnych jednostkach – µg/dl oraz nmol/l, a normy dla tych jednostek oczywiście znacząco się różnią. W µg/dl norma wynosi od około 5 do około 20. W nmol/l norma to od około 150 do 500.
Przy założeniu, że badanie było wykonane rano, wynik 6,2 µg/dl jest naprawdę niski. 30 minut po przebudzeniu, czyli w momencie najwyższego stężenia kortyzolu, jego wynik powinien być w górnych granicach normy.
Przy okazji dodam jeszcze, że panuje błędne przekonanie, że przy niskim kortyzolu nie należy stosować adaptogenów takich jak ashwagandha. Ashwagandha może obniżać kortyzol, ale tylko w sytuacji, gdy jest on zbyt wysoki. Adaptogeny to substancje ziołowe, które — jak sama nazwa wskazuje — adaptują nasz organizm do stresu i przypadku niskiego poziomu kortyzolu nie będzie go dodatkowo obniżać. Najlepszą ashwagadhę z Aliness zakupisz tutaj:
Jak się przygotować do badania kortyzolu?
Tak jak wspominałem wcześniej, do badania kortyzolu nie należy się specjalnie przygotowywać, brać dnia wolnego, czy też unikać stresu w dzień badania, czy też dzień poprzedzający. Badanie to należy wykonać w naturalnych dla nas warunkach, najlepiej w tygodniu, by wyniki były najbardziej miarodajne.
Stężenie kortyzolu jest najwyższe 30 minut po przebudzeniu, co związane jest z odpowiedzią kortyzolu po przebudzeniu, dlatego najlepiej badanie wykonać właśnie 30 minut po przebudzeniu. Przed samym badaniem nie należy wykonywać czynności, które mogą zaburzyć stężenie kortyzolu, takich jak medytacja, czy nawet spacer. Tak jak wspominałem wielokrotnie, idealnie jest wykonać więcej niż jedno, poranne badanie.
Jaka jest cena badania kortyzolu?
Zwykłe badanie z krwi to koszt kilkudziesięciu złotych, podobnie jest w przypadku zbiórki dobowej z moczu. Jednak koszt wykonania badania rytmu dobowego kortyzolu
Źródła:
- Elder GJ, Ellis JG, Barclay NL, Wetherell MA. Assessing the daily stability of the cortisol awakening response in a controlled environment. BMC Psychol. 2016;4(1):3.
- Stalder T, Hucklebridge F, Evans P, Clow A. Use of a single case study design to examine state variation in the cortisol awakening response: relationship with time of awakening. Psychoneuroendocrinology. 2009;34(4):607-614.
- Chan S, Debono M. Review: Replication of cortisol circadian rhythm: new advances in hydrocortisone replacement therapy. Therapeutic Advances in Endocrinology. 2010;1(3):129-138.
- Adam EK, Kumari M. Assessing salivary cortisol in large-scale, epidemiological research. Psychoneuroendocrinology. 2009;34(10):1423-1436.
- Gannon RL, Millan MJ. The corticotropin-releasing factor (Crf)(1) receptor antagonists CP154,526 and DMP695 inhibit light-induced phase advances of hamster circadian activity rhythms. Brain Res. 2006;1083(1):96-102.
- Fukudo S, Nomura T, Hongo M. Impact of corticotropin-releasing hormone on gastrointestinal motility and adrenocorticotropic hormone in normal controls and patients with irritable bowel syndrome. Gut. 1998;42(6):845-849.
- Fukudo S, Nomura T, Hongo M. Impact of corticotropin-releasing hormone on gastrointestinal motility and adrenocorticotropic hormone in normal controls and patients with irritable bowel syndrome. Gut. 1998;42(6):845-849.
- Zouboulis CC, Böhm M. Neuroendocrine regulation of sebocytes — a pathogenetic link between stress and acne. Exp Dermatol. 2004;13 Suppl 4:31-35.
- Müller MB, Keck ME, Zimmermann S, Holsboer F, Wurst W. Disruption of feeding behavior in CRH receptor 1-deficient mice is dependent on glucocorticoids. Neuroreport. 2000;11(9):1963-1966.
- Norman RL. Effects of corticotropin-releasing hormone on luteinizing hormone, testosterone, and cortisol secretion in intact male rhesus macaques. Biol Reprod. 1993;49(1):148-153.